2023 жылдың 1 қыркүйегінде Қасым-Жомарт Тоқаев АЭС салу мәселесін жалпыұлттық референдумға шығаруды ұсынды. Осы тұста түрлі елдердің халықаралық тәжірибесі қандай және Қазақстан үшін маңызы мен тиімділігі неде?
Энергетикалық қауіпсіздік саласындағы сарапшы, «Қазақстанның энергетикалық аспектілері» зерттеу орталығының директоры Алмаз Әбілдаевтың пікірінше, Қазақстан үшін АЭС салу көптеген перспективаларды ашады.
Сарапшы қандай жағдай болмасын, Қазақстан қазіргі уақытта, Халықаралық энергетикалық нарықтарға терең интеграцияланған және олардың маңызды қатысушысы болып табылатынын атап өтті. Сонымен қатар, оның айтуынша, елдің энергетикалық әлеуеті негізінен ашылмаған күйінде қалып отыр. Ең болмағанда, ішкі энергетикалық емес нарықтарды дамыту тұрғысынан да, халықаралық саудадағы, қаржылық және инвестициялық ынтымақтастықтағы республиканың инфрақұрылымдық рөлін іске асыруда да сол ресурстарды алайық.
Технологиялары Қазақстанда АЭС салу үшін ең қолайлы елдерге келетін болсақ, оның айтуынша, бұл Ресей. Атап айтқанда, Атом технологиялары нарығының 88%-ы бар Росатом, сондай-ақ Франция.
«Мен екі елді, Ресей мен Францияны қарастырар едім. Францияда құрылыс сәл қымбатырақ болады, әрине, бірақ құзыреттер өте жоғары. Сонымен қатар, бұл елдердің әскери-саяси егемендігі көп нәрсені білдіреді. Айталық, Оңтүстік Корея-егер ертең бірдеңе өзгерсе, оның Қазақстанмен қалай жұмыс істейтінін болжау қиын. Тәуелсіз елдің әскери-саяси егемендігі АЭС құрылысының мердігерін таңдауда өте маңызды. Сондықтан мен де осы саяси факторға назар аударар едім», — деді ол.
Оның айтуынша, өзінің атом электр станцияларының болуы мемлекеттерге олардың тұрақты дамуы мен өркендеуіне ықпал ететін бірқатар стратегиялық, экологиялық, экономикалық және ғылыми артықшылықтар береді.
Оның айтуынша, Ресей, Франция, АҚШ, Оңтүстік Корея және Қытай Атом энергиясының әлеуетін тұрақты дамуды қамтамасыз етудің негізгі факторы ретінде бұрыннан мойындаған. Сонымен қатар, олардың тәжірибесі атом энергетикасы экономикалық өсуге ықпал етіп қана қоймай, энергия теңгерімін қамтамасыз етуде және көмірқышқыл газының шығарындыларын азайтуда маңызды рөл атқаратынын растайды.
Сонымен қатар, атом энергетикасының маңызды артықшылықтарының бірі оның парниктік газдар шығарындыларын, әсіресе көмірқышқыл газы – СО2-ні азайтуға қосқан үлесі болып табылады. Атом энергетикасына көшу қазба энергия көздеріне, көмір мен мұнай сияқты отынға тәуелділікті азайтуға мүмкіндік береді. Олар CO2 шығарындыларының негізгі көздері болып табылады. Ядролық қалдықтарды салуды, пайдалануды және жоюды қоса алғанда, атом энергетикасының өмірлік циклінің әсерін ескере отырып, ол ең экологиялық таза энергия көздерінің бірі болып қала береді.
«Қазақстанда бірінші кезекте шығарындылар туралы мәселе көтеріледі. Президенттің айтуынша, біздің ел 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізуге тырысады, солай емес пе? Бұл тұрғыда атом энергетикасы біздің белгіленген мақсаттарымызға толық сәйкес келеді. Ең алдымен, бұл біздің экологиялық стратегиямыздың маңызды аспектісіне айналатын шығарындыларды азайтуға ықпал етеді. Сонымен қатар, қазіргі уақытта біз электр энергиясын өндіру үшін атом энергиясын әлі қолданған жоқпыз. Бізде тек екі оқу реакторы бар, олардың бірі Ұлттық ядролық орталықта, екіншісі ядролық физика институтында орналасқан. Қазіргі уақытта, барлық ұтымды ойлайтын сарапшылар бұл бастамаға оң көзқарасын білдіреді. Атом станциясында өндірілетін электр энергиясының үлесі жалпы көлемнің 12% құрайды. Алайда, ол тәулігіне 24 сағат ішінде тұрақты және сенімді энергиямен жабдықтауды қамтамасыз етеді», — деп атап өтті Алмаз Әбілдаев.
Осылайша, дамыған елдердің тәжірибесі атом энергетикасы қазіргі энергетикалық саясатта шешуші рөл атқаратынын растайды. Бұл экономика мен энергия теңгерімін қамтамасыз етудің маңызды факторы ғана емес, сонымен қатар CO2 шығарындыларын азайтудың және климаттың өзгеруімен күресудің тиімді құралы болып табылады, бірақ ең бастысы электр энергиясын өндіреді. Ал озық технологиялар мен экологиялық қауіпсіздіктің қатаң нормаларын ескере отырып, атом энергетикасын одан әрі дамыту Қазақстан үшін орнықты дамуға, декарбонизация міндеттеріне қол жеткізуге және әлемдік энергетикадағы қазба ресурстарына тәуелділікті қысқартуға ықпал етуі мүмкін.
Әлемде қандай тәжірибе бар?
Атом электр станциясының болуының пайдасын қазір басқа елдердің мысалынан көруге болады. Әлемдік атом энергетикалық аренасында Ресей маңызды орын алады. Мұндағы энергия теңгеріміндегі атом электр станцияларының үлесі 20% құрайды. Бұл халық пен өнеркәсіп үшін тұрақты және сенімді электрмен жабдықтауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, Ресей ядролық отынның ірі экспорттаушыларының бірі болып табылады. Аймақтың стратегиялық маңыздылығына және табиғи ресурстардың едәуір қорының болуына байланысты Арктикада атом энергетикасын дамытуға ерекше назар аударылады. Сонымен қатар, атом энергетикасы саласында жаңа технологияларды құру бойынша белсенді жұмыс жүргізілуде. Бұған атом станцияларының қауіпсіздігін, тиімділігін және экологиялық тұрақтылығын арттыруға бағытталған инновациялық шешімдерді әзірлеу және енгізу кіреді.
Ресейдің атом энергетикасы саласындағы қызметінің маңызды аспектісі басқа елдермен ынтымақтастық болып қала береді. Бір сөзбен айтқанда, Ресей Халықаралық ядролық қоғамдастықтағы негізгі қатысушының позициясын сақтай отырып, өзінің атом секторын белсенді дамытуды жалғастыруда. Сондай-ақ атом электр станцияларын өзінің энергетикалық балансына сәтті біріктірді Оңтүстік Корея, мұнда Атом энергиясының үлесі 30% құрайды. Бұл ел Атом технологияларын экспорттау бойынша көшбасшылардың бірі болып табылады. Елде электр энергиясына төмен тарифтер белгіленді. Атом энергетикасы экономиканың дамуын ынталандырады және өмір сүру деңгейінің жоғарылауына әсер етеді.
АҚШ-тың энергия балансындағы атом электр станцияларының үлесі 20% құрайды. АҚШ-тағы атом электр станциялары электр энергиясының екінші ірі өндірушілері болып табылады. Атом энергетикасы жұмыс орындарын құруға және ядролық технологияларды дамытуға ықпал етеді. Америка ядролық реакторларды да экспорттайды. Францияда Атом энергиясы ең көп қолданылады. Мұнда атом электр станциялары энергия балансының шамамен 70% құрайды. Олар елдің энергетикалық жүйесінің негізі болып табылады. Бұл CO2 шығарындыларының төмендеуіне ықпал етеді және тұрақты электрмен жабдықтауды қамтамасыз етеді. Франция сонымен қатар өндірілген электр энергиясының артық мөлшерін экспорттайды.
Жалпы, атом электр станциясының артықшылықтары туралы айтатын болсақ, қазіргі уақытта атом энергетикасы айтарлықтай экономикалық пайда әкелетіні анық. Елдердің мысалынан көріп отырғанымыздай, атом электр станцияларын салуға және оларға қызмет көрсетуге Инвестициялар жұмыс орындарын құруға, ғылыми-техникалық секторды дамытуға және инновацияларды ынталандыруға ықпал етеді. Сонымен қатар, атом электр станциялары қамтамасыз ететін Тұрақты энергетикалық өндіріс энергия бағасының ауытқуын азайтуға мүмкіндік береді және өнеркәсіп пен қарапайым тұтынушылар үшін сенімді энергиямен қамтамасыз етеді. Қарапайым тілмен айтқанда, елдің энергия балансы энергияның жаңа түрімен күшейіп, көмірді тұтыну азаяды.
